مقدمه
هیجان ها از بزرگ ترین نعمت هاى الهى هستند که در انسان به ودیعت نهاده شده اند. زندگى بدون آنها بى روح، تیره و تار مى نماید. سلامت روانى و عقلانى انسان ها تا حد زیادى به سلامت هیجانى وابسته است. وضعیت هیجانى مى تواند قضاوت هاى فرد در مورد رفتارهاى خود و دیگران و نیز چگونگى برخوردهاى اجتماعى وى را تحت تأثیر قرار دهد.
جلوه هاى هیجانى نقش هاى متفاوتى ایفا مى کنند، ازجمله اینکه به عنوان وسیله اى براى برقرارى ارتباط با دیگران به کار مى روند و فرد مى تواند از طریق آنها اطلاعاتى را در مورد احساسات، نیازها و امیال خود به دیگران منتقل نماید. از سوى دیگر، یاد مى گیریم چگونه پیام هاى هیجانى دیگران را بخوانیم، بازشناسى کنیم و طبق آنها رفتارى مناسب انجام دهیم (مصباح، 1374، ص 429ـ430). هیجان ها انواع مختلفى دارند که عبارتند از: ترس، نفرت، غم، شادى، علاقه و خشم (ریو، 1389، ص 326). شواهد بسیارى نشان مى دهند افرادى که در زمینه احساسات و عواطف خود قوى و چیره دست هستند، یعنى احساسات خود را به خوبى کنترل مى کنند و احساسات دیگران را درک کرده و با آنها به خوبى کنار مى آیند، در هر زمینه زندگى، اعم از روابط خصوصى، خانوادگى و یا مراودات سیاسى و اجتماعى از مزیت خوبى برخوردارند. به دلیل پیچیدگى جوامع کنونى و بروز مشکلات بشرى، ایجاد و بازشناسى هیجان ها شیوه هاى مهمى براى تنظیم مبادلات اجتماعى و تعادل جسمانى و روانى ما هستند. امروزه هر کسى در زندگى خود به گونه اى با مسئله خشم و خشونت درگیر است. خشم پرشورترین هیجان و خطرناک ترین آنهاست. وقتى خشم موجب پرخاشگرى مى شود، نابودى و جراحت غیرضرورى ایجاد مى کند (همان، ص 331). خداوند حکیم، هیجان خشم، این نیروى غریزى را براى حفاظت انسان از خود در برابر خطرات و تهدیدها قرار داده تا از حیات و بقاى ما محافظت نماید، از سوى دیگر، براى ابراز آن بشر را محدود به شرایط و حد و حدود و قوانین خاص کرده است. ازآنجاکه بحث کنترل هیجان ها، بحث مهمى در تعاملات و سلامت روانى انسان است، در اسلام نیز خشونت و پرخاشگرى از ابعاد و جنبه هاى مختلفى مورد توجه قرار گرفته و درباره آثار و شیوه هاى مهار آن سخن به میان آمده است. البته لازم است بر این نکته تأکید شود که اسلام وجود خشم و غضب در انسان را به رسمیت مى شناسد و درصدد انکار و سرکوب آن برنمى آید. از نظر اسلام، اصل این غریزه در انسان ضرورى است و بدون آن انسان در مقام دفاع از موجودیت و متعلقات و منافع خویش برنیامده و در مقابل خطرها خلع سلاح مى شود و در معرض نابودى قرار مى گیرد (ر.ک: بقره: 152).
ازآنجاکه این رفتار داراى آثار و پیامدهاى گسترده و مهمى در زندگى و سرنوشت انسان هاست و از آن مهم تر در ارتباط کامل با سعادت اخروى و جنبه هاى مربوط به کمال انسانى قرار دارد، مدیریت خشم و نحوه کنترل آن اهمیت ویژه اى یافته است (آذربایجانى و همکاران، 1382، 302). اگر افراد نتوانند خشم خود را کنترل کنند، با مشکلات روحى و روانى بسیارى مواجه مى شوند. دین مبین اسلام، نه ابراز خشم را نفى کرده و نه سرکوب آن را مى پذیرد، بلکه درصدد تربیت و به اعتدال رساندن این قوه در انسان است. امام صادق علیه السلام فرمودند: مؤمن چون خشمگین شود، خشمش او را از حق بیرون نبرد و چون خشنود شود، خشنودى اش او را به باطل نکشاند و چون قدرت یابد بیش از حق خود نگیرد (مجلسى، 1404ق، ج 78، ص 209). بنابراین، تأکید بر یکى از دو جنبه خشونت و رحمت و برجسته ساختن یکى و نادیده گرفتن دیگرى، کج فهمى است. بدین لحاظ از یک سو، آثار سوء رها کردن این نیرو و اعمال پرخاشگرانه را برمى شمارد و از سوى دیگر، به ارزش هاى مثبت و فضایل اخلاقى همچون عفو و بخشش و حلم و کظم غیظ، انواع رفتارهاى حمایتى و محبت و عاطفه ورزى و رفتار براساس شفقت و مهربانى تأکید مى ورزد (سیدپورآذر، 139۰)
بررسى پیشینه پژوهش نشان مى دهد که مفهوم کظم غیظ در جامعه اسلامى ما مورد کم توجهى قرار گرفته و روان شناسان در جست وجوى روش هاى کنترل خشم به دنبال مطالعه و بررسى منابع غربى و بهره گیرى از روش هاى پیشنهادى آنها دارند و حتى در صورت اطلاع از منابع اسلامى، برداشت نادرستى از کظم غیظ داشته و آن را با یکى از سازوکارهاى کمترکارآمد در روان شناسى یعنى سرکوب برابر دانسته و مضر سلامتى جسم و روان مى دانند. درصورتى که بررسى دقیق این مفهوم در منابع اسلامى و سیره زندگى پیشوایان دینى نشان مى دهد که بهترین و کارآمدترین راه کارهاى مقابله با خشم و کنترل آن قرن ها پیش از ظهور روان شناسى نوین غربى توسط دین مبین اسلام با همین مفهوم به ظاهر ساده مدنظر قرار گرفته است که نشان از توجه کامل دین اسلام به تمام ابعاد وجودى انسان مى باشد. ازاین رو، در این مقاله سعى بر این است با بررسى تطبیقى دیدگاه هاى روان شناسى و اسلام در مورد مفهوم خشم و روش هاى مقابله با آن، به این سؤالات پاسخ دهیم که خشم چیست و مؤلفه هاى آن کدام است؟ دیدگاه هاى اسلام و روان شناسى چه نگاهى به خشم دارند؟ روش هاى مقابله با خشم، کنترل و مدیریت آن در این دو مکتب کدامند؟ آیا کظم غیظ از منظر اسلام، همان سرکوبى خشم از منظر روان شناختى است؟ اگر چنین نیست، کظم غیظ چیست و چه تفاوت هایى با سرکوب خشم دارد؟
منابع:(مصابح،1374ص429و430 ). (ریو1389،ص326). (همان،321). (ر.ک.بقره152). (آذربایجانی و همکاران،1382،302). (مجلس،1404 ق،ج78،ص209). (سید پورآذر،139)
