مقابله با خشم و پرخاشگری و راه های کنترل آن از در منظر اسلام
مطالعه منابع اسلامى در مورد شیوه هاى مهار خشم نشان مى دهد که 1400 سال پیش، اسلام راهبردهاى مقابله اى بسیار مناسبى را در اختیار انسان گذاشته است و همه آنها را تحت عنوان کظم غیظ مطرح مى نماید. در منابع متعدد بر آن تأکید نموده است. ائمه اطهارو پیشوایان دینى ما همواره در سیره عملى خود آن را نشان داده اند.
مطالعه منابع اسلامى در مورد شیوه هاى مهار خشم نشان مى دهد که 1400 سال پیش، اسلام راهبردهاى مقابله اى بسیار مناسبى را در اختیار انسان گذاشته است و همه آنها را تحت عنوان کظم غیظ مطرح مى نماید. در منابع متعدد بر آن تأکید نموده است. ائمه اطهارو پیشوایان دینى ما همواره در سیره عملى خود آن را نشان داده اند. مى توان راهبردهاى پیشنهادى اسلام براى کظم غیظ را در سه شیوه کلى دسته بندى کرد:
شیوه هاى شناختى
منابع اسلامى برخى شناخت ها و نگرش ها در مورد خشم و غضب و آثار مثبت و منفى مهار و عدم مهار آن را در اختیار انسان مى گذارند [روایاتى مانند: خشم کلید هر بدى است (مجلسى، 1404ق، ج 78، ص 373)؛ خشم موجب تباهى ایمان مى شود و نوعى جنون است (همان، ج 73، ص 267ـ268)؛ خشم قلب دانا و حکیم را نابود مى کند، هرکس مالک غضب خود نباشد مالک عقل خود نیست (همان، ج 17، ص 226)] و او را تشویق مى کنند قبل از شدت یافتن خشم و زائل شدن قدرت تفکر، با مراجعه به باطن خود و یادآورى پیامدهاى تلخ طغیان خشم و عبرت گرفتن از آنها و یادآورى نکات مثبت فروخوردن خشم، موجب آرامش روحى و روانى خود شوند. در اسلام پیش از هر توصیه و تشویقى، سعى مى شود افراد طورى تربیت شوند که بتوانند درک کنند، هر امر و تشویقى در جهت حفظ منافع آنهاست و اگر انجام عملى هم نهى شده حتما در آن زیان و خسارتى براى انسان وجود دارد (ر.ک: مائده: 6). با چنین تربیتى درواقع، افراد از درون آمادگى پذیرش این اوامر و نواهى را پیدا کرده و مبناى صدور آنها را درمى یابند. بر این اساس، پایبندى به این اوامر و نواهى براى آنان آسان شده و با شناخت و در نظر گرفتن پیامدهاى منفى پرخاشگرى از آن اجتناب مى کنند (آذربایجانى و همکاران، 1382، ص 233).
از سوى دیگر، توجه به فضایل و ثواب هایى که براى فرو بردن خشم بیان شده اند [مانند کاظِمُ الغَیظِ کَضارِبُ السَّیفِ فِى وَجهِ عَدُوِّهِ مَلَأَ اللهُ قَلبَهُ رِضا (طبرسى، 1372، ج 2، ص 82)؛ فروبرنده خشم مانند مجاهدى مى باشد که به صورت دشمنش شمشیر مى زند و قلبش مملو از آرامش الهى مى گردد. ]عامل انگیزشى بسیار مؤثرى براى اجتناب از خشم و فرو بردن آن خواهد بود. همچنین اسلام به انسان سفارش مى کند منشأ خشم را شناسایى کرده و از بزرگ نمایى و تصرف وهم و خیال در آن ممانعت ورزد. براى نمونه، اگر خشم ریشه در خودپسندى و دنیاطلبى دارد به یاد آورد که رفتار غضب آلود، شخصیت و دنیاى او را تباه خواهد ساخت. در مواردى هم که خشم جایز است، بهتر است خشم الهى را یادآورى کند تا مانع خروج از مدار حق گردد و با فرونشاندن خشم خود، از خشم خداى سبحان در امان بماند (نورى، 1408ق، ج 18، ص 32). توجه باطنى به چنین توصیه هایى و تعمق در آنها، حرارت خشم را کاهش داده، مانع نفوذ حزن و کینه در قلب انسان مؤمن خواهد شد.
شیوه هاى عاطفى
شیوه هاى عاطفى عبارتند از: تهییج عاطفى و تحریک هیجانى افراد به ترک پرخاشگرى، این کار، از طریق نهى آنان از خشم و رفتارهاى خشونت بار و توصیه به امورى که در جهت مخالف و ضدپرخاشگرى هستند، مثل شکیبایى و فروخوردن خشم و گفت وگو دنبال مى شود. این تهییج عاطفى غالبا از طریق کلامى صورت مى گیرد. براى مثال، اولیاى دین مى فرمایند: هرکه خشمى را فرو خورد، درحالى که مى تواند آن را اعمال کند، خداوند روز قیامت دلش را از ایمنى و ایمان پر مى کند (کلینى، 1365، ج 3، ص 171). یکى دیگر از شیوه هاى فرعى عاطفى مهار پرخاشگرى این است که از پیدایش یا گسترش امور و شرایطى که موجب خشم و بروز رفتار پرخاشگرانه مى شوند، مانند فخر، لجبازى، سرزنش و مسخره کردن جلوگیرى کنیم (آذربایجانى و همکاران، 1382، ص 331).
نقطه مقابل خشم، رحمت و شفقت است. در تعالیم دینى و مواعظ وحیانى آمده است که در بسیارى از موارد مى توان خشم و غضب را با مهر و رأفت از بین برد و یا از شدت آن کاست. اظهار محبت و ابراز مودت مى تواند در فرو بردن خشم و غضب بسیار مؤثر باشد و عواقب شوم خشم به واسطه بروز عواطف رفع مى گردد. امام باقر علیه السلام در بیانى محبت آمیز مى فرماید: هر فردى که بر نزدیکان خویش خشمگین شد، به سوى او برود و به او نزدیک شود و او را نوازش کند؛ زیرا تماس بدنى با نزدیکان سبب آرامش است (صدوق، 1362، ص 340). انسان ها همه از یک پدر و مادر و در اصل خلقت مشترکند و اگر به این نکته توجه کنند، رحمت الهى در جان آنها متجلى شده، مانع خروش غضب مى گردد.
شیوه هاى رفتارى
اولیاى دین، گاه به طور مستقیم و گاه غیرمستقیم، با رفتار خود چگونگى مهار خشم را به نمایش مى گذارند و با ارائه الگوى عینى و رفتارى، راه را بر هرگونه توجیه مى بندند. مهم ترین شیوه هاى رفتارى کنترل و تنظیم هیجان خشم، که در منابع اسلامى بر آنها تأکید شده عبارتند از:
الف) وضو ساختن: هنگام خشم حرارت بدن انسان بالا رفته، موجب سرعت گردش خون و کاهش قدرت تفکر در انسان مى شود. در این مرحله، نوشیدن آب خنک یا شستن صورت با آب سرد از شدت آن کاسته، موجب پایین آمدن حرارت بدن مى شود و انسان فرصت مى یابد به عواقب ستیزه جویى و خشونت طلبى بیندیشد. ازاین رو، در روایات آمده است که هنگام غضب با آب سرد وضو گرفته و یا غسل کنید؛ زیرا غضب از آتش است و آتش را چیزى جز آب خاموش نمى کند (مجلسى، 1404ق، ج 7، ص 272).
ب) تغییر مکان و حالت: تغییر و تحول فیزیکى فرد، یکى دیگر از عوامل مهار خشم و درمان غضب است. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمودند: هرگاه یکى از شما دچار خشم شد، اگر ایستاده است بنشیند و اگر نشسته است، بخوابد و اگر خشمش فرو ننشست، با آب سرد وضو بگیرد و یا بدن را شستشو دهد (کلینى، 1365، ج 2، ص 219). امام باقر علیه السلام نیز فرمودند: هرگاه شخصى خشمگین شد اگر ایستاده است، فورا بنشیند تا پلیدى و وسوسه شیطان از او دور شود (کلینى، 1365، ج 2، ص 302). روایات مزبور و سایر روایات در این باب، بیانگر امکان مهار غضب با تغییر حالات و شرایط محیط و جلوگیرى از فوران آن هستند.
ج) جدیت در رفتار: جزع و فزع و جوش و خروش به هنگام بروز غضب تأثیرى در احقاق حق نداشته، تنها راه دستیابى به آن استحکام و جدیت در رفتار است که از خشونت و بداخلاقى به دور بوده، دافع هر تجاوزى خواهد بود. این روش بهترین شیوه جهت مهار خشم در برابر خصم و سیره عملى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و یارانش است که در برابر حملات نظامى و فکرى کفار با تمام قوت و بدون سستى ایستادگى مى کردند و دشمن راه نفوذى در ایشان نمى یافت. آیه مُحَمَّدٌ رَسولُ اللهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ اَشِدَّاءُ عَلَى الکُفَّارِ وَ رُحَمَاءُ بَینَهُم بیانگر همین نکته است (سیدپورآذر، 1390). نباید جدیت را با خشونت مساوى تلقى کرد و براى مقابله با مفاسد فرهنگى، که نیاز به جدیت دارد، با خشونت برخورد کرد. براى مقابله با ناهنجارى هاى اجتماعى، ابراز خشونت و تندى در گفتار و رفتار، به ترویج ناهنجارى ها مى افزاید. ازاین رو، پرهیز از چنین رفتارى در برابر ناهنجارى ها بایسته و استحکام براى درمان آنها ضرورى است. اگر انسان هدفش خداگونه باشد و در رفتارهایش در این راه جدیت داشته باشد قادر خواهد بود جلوى خشم خود را بگیرد (شبر، 1371، ص 228)
منابع:(مجلسی1404ق،ج78،ص373). (همان،ج،73،ص268،267). (همان ج11،ص226). (ر.ک مائده:6). (آذربایجانی و همکاران1382،ص233). (طبرسی،1372،ج2،ص82). (نوری،1408ق،ج18،ص32). (کلینی،1365،ج3،ص17). (آذر بایجانی و همکاران1382،ص،331). (صدوق،1362،ص340). (مجلسی،1404ق،ج7،ص272). (کلینی1365،ج،2ص،1219). (کلینی 1365،ج،2،ص302). (سیدپورآذر1390). (شبر،1371،ص328).
